O błędach medycznych słów kilka – odpowiedzialność cywilna

Bartosz Woźniak

Wydaje się, że jedną z największych obaw lekarzy, a w szczególności młodych adeptów studiów medycznych oraz lekarzy stażystów i rezydentów, jest strach przed popełnieniem błędu w swojej pracy zawodowej, który spowoduje, że będą musieli zapłacić wysokie odszkodowania lub ponieść odpowiedzialność karną lub wręcz na stałe „pożegnać się” z zawodem. W tym artykule postaramy się przedstawić Państwu jedną z koncepcji „błędu medycznego”, jego rodzaje, a także obszary, w których mogą one wystąpić oraz co ewentualnie może grozić na gruncie odszkodowawczym. Odpowiedzialność za naruszenie praw pacjenta, o której mowa w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku praw pacjenta stanowić będzie jednak odrębny artykuł.

Obszary odpowiedzialności za popełnienie błędu medycznego

Na wstępie należy zasygnalizować, że w zależności od rodzaju i charakteru zdarzenia będącego błędem medycznym, przedstawiciel zawodu medycznego może zostać pociągnięty do odpowiedzialności w co najmniej trzech obszarach:

1. na gruncie przepisów prawa karnego – gdy błąd medyczny będzie jednocześnie przestępstwem,
2. na gruncie przepisów prawa cywilnego – gdy błąd medyczny będzie wiązał się z powstaniem szkody lub krzywdy,
3. na gruncie przepisów regulujących wykonywanie zawodu medycznego – gdy błąd medyczny będzie się wiązał z naruszeniem zasad wykonywania zawodu lub etyki.

Może zdarzyć się sytuacja, w której określone zdarzenie spowoduje, że lekarz będzie odpowiadał na każdej z tych podstaw. Artykuł ten w głównej mierze skupi się na odpowiedzialności cywilnoprawnej, a odpowiedzialność karna i zawodowa zostanie przedstawiona w ramach kolejnych wpisów, z cyklu „O błędach medycznych słów kilka”.

Czym jest błąd medyczny? – definicja

Przepisy powszechnie obowiązującego prawa nie zawierają definicji legalnej (tj. wprost wskazanej w przepisie) „błędu medycznego”. Oznacza to, że konieczne będzie posłużenie się definicją wykształconą w drodze praktyki sądowej oraz w doktrynie. Niestety, w takiej sytuacji nie zawsze możliwe będzie znalezienie uniwersalnej definicji. Można uznać, że błędem medycznym będzie każde działanie (albo zaniechanie) personelu medycznego powodujące powstanie szkody lub krzywdy u pacjenta pozostające z nim w adekwatnym związku przyczynowym. Pojęcie to jest na tyle szerokie, że wykształciło się kilka kategorii błędów, które doprecyzowują określone sytuacje, tj.:

1. błąd diagnostyczny – rozumie się przez to postawienie przez lekarza niewłaściwej diagnozy lekarskiej. W ramach tego wyróżnia się dwa rodzaje błędu diagnostycznego:
2. błąd pozytywny – polegający na rozpoznaniu jednostki chorobowej u pacjenta, który jest zdrowy,
3. błąd negatywny – polegający na nierozpoznaniu u pacjenta jednostki chorobowej lub rozpoznaniu niewłaściwej;
4. błąd rokowania – rozumie się przez to niewłaściwą prognozę stanu zdrowia pacjenta bez podjęcia właściwego procesu leczniczego;
5. błąd terapeutyczny – rozumie się przez to dobór niewłaściwej, nieadekwatnej lub wadliwej metody leczenia do stanu chorego,
6. błąd techniczny – rozumie się przez to niewłaściwe przeprowadzenie określonej czynności leczniczej,
7. błąd organizacyjny – rozumie się przez to zastosowanie niewłaściwej organizacji pracy personelu medycznego.

Powyżej wskazane kategorie błędów medycznych  mogą jednocześnie stanowić tzw. błąd w sztuce lekarskiej [1], którego cechą charakterystyczną jest zachowanie (a więc zarówno działanie, jak i zaniechanie) lekarza sprzeczne z aktualnym stanem wiedzy medycznej. Oznacza to, że nie każdy błąd popełniony w ramach procesu leczenia będzie błędem w sztuce lekarskiej, bowiem na przykład nie będzie nim pozostawienie ciała obcego (jak np. chusta chirurgiczna) w polu operacyjnym. Takie zdarzenie należałoby kwalifikować jako niedochowanie należytej staranności przez zespół operacyjny, a nie działanie sprzeczne z aktualnym stanem wiedzy medycznej [2].

Przesłanki odpowiedzialności cywilnoprawnej za błąd medyczny

Skoro w poprzednim akapicie przybliżyliśmy w skrócie definicję błędu medycznego, to w dalszej kolejności zasadnym będzie udzielenie odpowiedzi na pytanie – spełnienie jakich przesłanek może spowodować pociągnięcie lekarza do odpowiedzialności cywilnej?

art. 415. Kodeksu cywilnego

Kto z winy swojej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.

Odpowiedzialność za popełniony błąd medyczny, co do zasady, należałoby kwalifikować w kategorii odpowiedzialności za czyn niedozwolony (delikt). Analizując przepisy ustawy z dnia 13 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (zwanej dalej: k.c.) można wyróżnić następujące przesłanki odpowiedzialności, które muszą być spełnione łącznie, aby możliwe było przypisanie lekarzowi odpowiedzialności:

1. wina sprawcy,
2. zdarzenie powodujące szkodę oraz szkoda,
3. adekwatny związek przyczynowy pomiędzy zachowaniem sprawcy, a powstaniem szkody.

W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że pod pojęciem „winy” rozumie się nie tylko umyślność sprawcy (czyli zamiar bezpośredni albo ewentualny), ale również nieumyślność, czyli zachowanie polegające na naruszeniu zasad ostrożności wymaganych w danych warunkach. Przy nieumyślności rozważa się przede wszystkim lekkomyślność albo niedbalstwo sprawcy. Takim niedbalstwem na przykład może być przywołany wcześniej przypadek pozostawienia w polu operacyjnym ciała obcego.

Zdarzeniem powodującym szkodę może być każdego rodzaju zachowanie lekarza (a więc zarówno działanie, jak i zaniechanie), ale również inne sytuacje, takie jak np. zły stan organizacyjny podmiotu leczniczego.

Pod pojęciem szkody w k.c. rozumie się natomiast „uszczerbek poszkodowanego w dobrach prawnie chronionych”. Takim uszczerbkiem może być nie tylko strata ściśle majątkowa, materialna (jak np. koszty leczenia, koszty dojazdu etc.), ale również tzw. szkoda niemajątkowa (tj. krzywda), przejawiająca się przede wszystkim ujemnymi przeżyciami fizycznymi i psychicznymi takimi jak ból, cierpienie wskutek określonego zdarzenia.

Ostatnim, jak wydaje się jednak najtrudniejszym dowodowo pojęciem, jest ustalenie adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy zdarzeniem sprawczym a szkodą, tj. czy skutek w postaci szkody lub krzywdy jest normalnym następstwem określonego zachowania? Odpowiedź negatywna na tak zadane pytanie wyłącza zatem odpowiedzialność lekarza. Dlaczego jednak jest to najtrudniejszy etap tzw. procesów medycznych? Wynika to ze specyfiki tego typu sytuacji oraz faktu, że niektóre skutki niepożądane mogą ujawnić się w danym procesie leczniczym bez względu na czynności podjęte przez lekarzy. Dlatego też, nierzadko w tego typu sprawach sądy nie oceniają czy dany skutek jest „pewnym następstwem” określonego zdarzenia szkodzącego, a wystarczy ustalenie prawdopodobieństwa graniczącego z pewnością [3].

Konsekwencje prawne popełnienia błędu medycznego – odpowiedzialność cywilna lekarza i podmiotu leczniczego

Jakie zatem mogą powstać konsekwencje dla lekarza, jeżeli dojdzie do ustalenia jego odpowiedzialności za określony błąd medyczny?

Odpowiedzialność cywilna jest przede wszystkim tzw. odpowiedzialnością odszkodowawczą, tj. przejawia się w ten sposób, że sprawca jest zobowiązany wyrównać stan majątkowy poszkodowanego do momentu sprzed zdarzenia szkodzącego. Dlatego też, taki lekarz-sprawca będzie musiał liczyć się z koniecznością zapłaty odszkodowania, które może zawierać w sobie zarówno koszty leczenia, ale również utracone zarobki pacjenta, koszty dojazdów do placówek, a także tzw. zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę, o której mowa była w poprzedniej sekcji artykułu.

Odpowiedzialność cywilna za błędy medyczne – podsumowanie

Powyżej przedstawione zostały kategorie sytuacji w których lekarz może odpowiadać za swoje zachowania w toku wykonywanej pracy zawodowej oraz jakie mogą być tego konsekwencje. Postępowania dotyczące tzw. błędów medycznych stanowią jedną z trudniejszych kategorii spraw sądowych, bowiem nierzadko dotyczą naruszenia integralności cielesnej pacjentów lub praw im przysługujących.

W jaki sposób zatem lekarze mogą bronić się przed roszczeniami pacjentów?

Przede wszystkim należy przypomnieć, że jednym z najsilniejszych dowodów przemawiających na korzyść lekarza może być rzetelnie i prawidłowo wypełniona dokumentacja medyczna opisująca dokładnie cały proces leczenia. Dlatego też rzetelnie prowadzona dokumentacja stanowi nie tylko obowiązek osoby udzielającej świadczeń, ale jest także istotnym dowodem w ewentualnym postępowaniu sądowym.

W ramach kolejnych artykułów z cyklu „O błędach medycznych słów kilka” postaramy się przybliżyć Państwu inne podstawy odpowiedzialności lekarzy, takie jak odpowiedzialność karną oraz zawodową, dlatego zachęcamy do śledzenia naszego bloga!

[1] W tym miejscu należy jednak zaznaczyć, że w doktrynie pojawiają się wątpliwości, co do zasadności stosowania pojęcia „błąd w sztuce”, tak m.in. I. Dziekońska – Staśkiewicz „Tak zwany błąd w sztuce lekarskiej (definicje, zakres pojęcia, propozycje) [w:] Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne” 1974, t. 1, s 233, 237

[2] Tak m.in. Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 15 lutego 2017 r. w sprawie o sygn. I ACa 1326/16 wraz z glosą M. Nesterowicza oraz N. Karczewska-Kamińskiej

[3] Tak m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 listopada 1998 r. w sprawie o sygn. akt III CKN 4/98