Czy można zbankrutować przez spadek?!

Biuletyn Informacyjny Wielkopolskiej Izby Lekarskiej w Poznaniu | nr 4 (255)

In­for­ma­cja o cze­ka­ją­cym na nas spad­ku prze­waż­nie ko­ja­rzy się nam z otrzy­ma­niem ko­rzy­ści. Nie­rzad­ko zda­rza się jed­nak, że spa­dek ob­cią­żo­ny jest dłu­ga­mi, któ­rych wy­so­kość prze­kra­cza war­tość ak­ty­wów i w rze­czy­wi­sto­ści przy­ję­cie spad­ku wią­że się z ko­niecz­no­ścią ure­gu­lo­wa­nia zo­bo­wią­zań zmar­łe­go. Do nie­daw­na brak ak­tyw­no­ści spad­ko­bier­cy mógł wią­zać się z po­waż­ny­mi kon­se­kwen­cja­mi fi­nan­so­wy­mi, bo­wiem brak re­ak­cji w okre­sie sze­ściu mie­się­cy od dnia do­wie­dze­nia się o fak­cie by­cia spad­ko­bier­cą po­wo­do­wał z mo­cy pra­wa przy­ję­cie spad­ku wprost. Ozna­cza­ło to, iż spad­ko­bier­ca sta­wał się au­to­ma­tycz­nie od­po­wie­dzial­ny za dłu­gi spad­ko­daw­cy, a wie­rzy­cie­le mo­gli za­spo­ka­jać się nie tyl­ko z przedmio­tów wcho­dzą­cych w skład spad­ku, ale rów­nież z ca­łe­go ma­jąt­ku spad­ko­bier­cy bez ogra­ni­czeń.

Z dniem 18 pa­ździer­ni­ka 2015 ro­ku we­szła w ży­cie istot­na no­we­li­za­cja Ko­dek­su cy­wil­ne­go (k.c.), któ­ra do­pro­wa­dzi­ła do cał­ko­wi­te­go od­wró­ce­nia za­sad dzie­dzi­cze­nia w tym za­kre­sie. Od te­go dnia brak ak­tyw­no­ści spad­ko­bier­cy nie bę­dzie do­pro­wa­dzał go do ban­kruc­twa, gdyż od­po­wie­dzial­ność za dłu­gi spad­ko­we zo­sta­ła z mo­cy pra­wa ogra­ni­czo­na. Po­nad­to usta­wo­daw­ca wpro­wa­dził moż­li­wość spo­rzą­dze­nia tzw. wy­ka­zu in­wen­ta­rza ja­ko al­ter­na­ty­wy dla kosz­tow­nej i bar­dziej sfor­ma­li­zo­wa­nej pro­ce­du­ry spi­su in­wen­ta­rza spo­rzą­dza­ne­go przez ko­mor­ni­ka. War­to za­tem mieć świa­do­mość re­gu­la­cji praw­nych do­ty­czą­cych tej pro­ble­ma­ty­ki – jej wła­śnie po­świę­ca­my ni­niej­szy ar­ty­kuł.

Przy­ję­cie lub odrzu­ce­nie spad­ku

Z chwi­lą śmier­ci spad­ko­daw­cy je­go pra­wa i obo­wiąz­ki ma­jąt­ko­we co do za­sa­dy prze­cho­dzą na jed­ną lub kil­ka osób. Przyj­mu­je się, że spad­ko­bier­ca na­by­wa spa­dek już z chwi­lą otwar­cia spad­ku (tj. śmier­ci), jed­nak na­by­cie to nie ma cha­rak­te­ru de­fi­ni­tyw­ne­go. Ozna­cza to, że w ter­mi­nie sze­ściu mie­się­cy od dnia, w któ­rym do­wie­dział się o ty­tu­le swe­go po­wo­ła­nia (tj. o tym, że jest spad­ko­bier­cą usta­wo­wym lub te­sta­men­to­wym) po­wi­nien zło­żyć oświad­cze­nie co do spad­ku. Są tu moż­li­we trzy wa­rian­ty po­stę­po­wa­nia: spad­ko­bier­ca mo­że odrzu­cić spa­dek, mo­że przy­jąć spa­dek bez ogra­ni­cze­nia od­po­wie­dzial­no­ści za dłu­gi (przy­ję­cie pro­ste, wprost), bądź przy­jąć spa­dek z ogra­ni­cze­niem tej od­po­wie­dzial­no­ści (przy­ję­cie z do­bro­dziej­stwem in­wen­ta­rza).

Skut­kiem zło­że­nia oświad­cze­nia o odrzu­ce­niu spad­ku jest de­fi­ni­tyw­ne z nie­go zre­zy­gno­wa­nie, na­to­miast przy­ję­cie spad­ku po­wo­du­je je­go na­by­cie przez spad­ko­bier­cę. Ozna­cza to, że spad­ko­bier­ca nie mo­że już swoje­go oświad­cze­nia zmie­nić ani od­wo­łać. Skła­da się je przed są­dem lub przed no­ta­riu­szem.

Na­su­wa się za­tem py­ta­nie, co w przy­pad­ku gdy spad­ko­bier­ca nie po­dej­mie żad­nych dzia­łań mi­mo świa­do­mo­ści po­wo­ła­nia do spad­ku? W od­nie­sie­niu do spad­ków otwar­tych od dnia no­we­li­za­cji (czy­li gdy spad­ko­daw­ca zmarł po 17 pa­ździer­ni­ka 2015 ro­ku) nie­zło­że­nie oświad­cze­nia w po­wyż­szym, sze­ścio­mie­sięcz­nym ter­mi­nie bę­dzie po­wo­do­wa­ło przy­ję­cie spad­ku z do­bro­dziej­stwem in­wen­ta­rza – a nie, jak do­tych­czas, przy­ję­cie wprost. Dla po­ten­cjal­ne­go spad­ko­bier­cy jest to o ty­le ko­rzyst­na sy­tu­acja, że nie bę­dzie od­po­wia­dał za dłu­gi spad­ko­we bez ogra­ni­cze­nia.

Ma­jąc do dys­po­zy­cji trzy wa­rian­ty po­stę­po­wa­nia war­to przy­bli­żyć, ja­kie kon­se­kwen­cje mo­gą wy­nik­nąć w za­leż­no­ści od wy­bo­ru ścież­ki po­stę­po­wa­nia.

Odrzu­ce­nie spad­ku

Spad­ko­bier­ca, któ­ry odrzu­cił spa­dek, zo­sta­je wy­łą­czo­ny od dzie­dzi­cze­nia, tak jak­by nie do­żył otwar­cia spad­ku. Trze­ba jed­nak pa­mię­tać, że w ta­kim przy­pad­ku spad­ko­bier­ca­mi mo­gą oka­zać się je­go zstęp­ni (dzie­ci, wnu­ki), a wów­czas – je­śli i oni nie chcie­li­by dzie­dzi­czyć po zmar­łym – mu­sie­li­by zło­żyć swo­je wła­sne oświad­cze­nia o odrzu­ce­niu spad­ku.

Przy­ję­cie pro­ste

Pro­ste przy­ję­cie spad­ku ozna­cza nie­ogra­ni­czo­ną od­po­wie­dzial­ność spad­ko­bier­cy za dłu­gi spad­ko­we. Tym sa­mym, spad­ko­bier­ca od­po­wia­da za dłu­gi spad­ko­we nie tyl­ko przedmio­ta­mi po­cho­dzą­cy­mi ze spad­ku, ale tak­że z ma­jąt­ku oso­bi­ste­go. W za­sa­dzie w mo­men­cie przy­ję­cia pro­ste­go na­stę­pu­je po­łą­cze­nie spad­ku i ma­jąt­ku oso­bi­ste­go spad­ko­bier­cy. Przy­ję­cie spad­ku wprost wy­ma­ga za­tem do­kład­ne­go usta­le­nia, czy pa­sy­wa (dłu­gi) wcho­dzą­ce w skład spad­ku nie prze­wyż­sza­ją ak­ty­wów. Gdy­by tak by­ło, zde­cy­do­wa­nie ko­rzyst­niej przy­jąć spa­dek z do­bro­dziej­stwem in­wen­ta­rza, a na­wet odrzu­cić go.

Przy­ję­cie z do­bro­dziej­stwem in­wen­ta­rza

Przy­ję­cie spad­ku z do­bro­dziej­stwem in­wen­ta­rza róż­ni się od przy­ję­cia pro­ste­go tym, że od­po­wie­dzial­ność spad­ko­bier­cy za dłu­gi spad­ko­we zo­sta­je ogra­ni­czo­na do war­to­ści usta­lo­ne­go w wy­ka­zie in­wen­ta­rza al­bo spi­sie in­wen­ta­rza tzw. sta­nu czyn­ne­go spad­ku. Tym sa­mym, spad­ko­bier­ca od­po­wia­da w ogra­ni­czo­nym za­kre­sie wzglę­dem wie­rzy­cie­li spad­ko­daw­cy. Ten ro­dzaj od­po­wie­dzial­no­ści za­cho­dzi w przy­pad­ku, gdy spad­ko­bier­ca zło­ży oświad­cze­nie o przy­ję­ciu spad­ku z do­bro­dziej­stwem in­wen­ta­rza al­bo nie po­dej­mie żad­nych czyn­no­ści w okre­sie wspo­mnia­nych sze­ściu mie­się­cy. Po­wyż­sze ogra­ni­cze­nie od­po­wie­dzial­no­ści od­pa­da jed­nak, je­że­li spad­ko­bier­ca pod­stęp­nie po­mi­nął w wy­ka­zie in­wen­ta­rza lub pod­stęp­nie nie po­dał do spi­su in­wen­ta­rza przedmio­tów na­le­żą­cych do spad­ku lub przedmio­tów za­pi­sów win­dy­ka­cyj­nych al­bo pod­stęp­nie uwzględ­nił w wy­ka­zie in­wen­ta­rza lub pod­stęp­nie po­dał do spi­su in­wen­ta­rza nie­ist­nie­ją­ce dłu­gi.

Z punk­tu wi­dze­nia spad­ko­bier­cy istot­ne jest, aby okre­ślić stan czyn­ny spad­ku, czy­li wiel­kość ak­ty­wów spad­ku (war­tość ta wpły­wa bo­wiem na za­kres od­po­wie­dzial­no­ści spad­ko­bier­cy za dłu­gi spad­ko­we). Przed no­we­li­za­cją moż­li­we by­ło to je­dy­nie za spra­wą spo­rzą­dza­ne­go przez ko­mor­ni­ka spi­su in­wen­ta­rza. Po no­we­li­za­cji, al­ter­na­tyw­ną moż­li­wość sta­no­wi wy­ko­na­nie bez udzia­łu ko­mor­ni­ka tzw. wy­ka­zu in­wen­ta­rza.

Spis in­wen­ta­rza i wy­kaz in­wen­ta­rza

Spis in­wen­ta­rza spo­rzą­dza­ny jest przez ko­mor­ni­ka na pod­sta­wie po­sta­no­wie­nia są­du. Do spi­su in­wen­ta­rza wcią­ga się ma­ją­tek spad­ko­daw­cy z za­zna­cze­niem war­to­ści każ­de­go przedmio­tu, jak rów­nież dłu­gi spad­ko­we. Spis in­wen­ta­rza ma cha­rak­ter do­ku­men­tu urzę­do­we­go, któ­re­go spo­rzą­dze­nie wią­że się z po­nie­sie­niem przez spad­ko­bier­cę kosz­tów. W świe­tle obec­nie obo­wią­zu­ją­cych prze­pi­sów opła­ta od wnio­sku o spo­rzą­dze­nie spi­su in­wen­ta­rza wy­no­si 10% prze­cięt­ne­go wy­na­gro­dze­nia mie­sięcz­ne­go za każ­dą roz­po­czę­tą go­dzi­nę pra­cy ko­mor­ni­ka. Oprócz te­go, ko­mor­ni­cy mu­szą cza­sem ko­rzy­stać z po­mo­cy bie­głych rze­czo­znaw­ców przy wy­ce­nie skład­ni­ków ma­jąt­ku, co ge­ne­ru­je do­dat­ko­we czę­sto nie­ma­łe kosz­ty po stro­nie spad­ko­bier­ców.

Oba­wa przed nadmier­ny­mi kosz­ta­mi zwią­za­ny­mi ze spo­rzą­dze­niem spi­su in­wen­ta­rza oraz nie­wy­star­cza­ją­ca zna­jo­mość pra­wa po­wo­do­wa­ła, że spad­ko­bier­cy czę­sto przyj­mo­wa­li spa­dek wprost al­bo go odrzu­ca­li. Mię­dzy in­ny­mi z tych wzglę­dów usta­wo­daw­ca wpro­wa­dził do prze­pi­sów ko­dek­su cy­wil­ne­go al­ter­na­tyw­ną moż­li­wość w po­sta­ci wy­ka­zu in­wen­ta­rza.

Wy­kaz in­wen­ta­rza jest do­ku­men­tem pry­wat­nym, któ­re­go za­sa­dy spo­rzą­dza­nia zo­sta­ły uszcze­gó­ło­wio­ne w roz­po­rzą­dze­niu Mi­ni­stra Spra­wie­dli­wo­ści z dnia 22 wrze­śnia 2015 ro­ku w spra­wie okre­śle­nia wzo­ru wy­ka­zu in­wen­ta­rza oraz spo­so­bu udo­stęp­nia­nia dru­ków te­go wzo­ru. Mo­że go zło­żyć spad­ko­bier­ca (któ­ry przy­jął spa­dek z do­bro­dziej­stwem in­wen­ta­rza), za­pi­so­bier­ca win­dy­ka­cyj­ny oraz wy­ko­naw­ca te­sta­men­tu. W tre­ści wy­ka­zu na­le­ży z na­le­ży­tą sta­ran­no­ścią ujaw­nić przedmio­ty na­le­żą­ce do spad­ku oraz przedmio­ty za­pi­su win­dy­ka­cyj­ne­go, z po­da­niem ich war­to­ści we­dług sta­nu i ce­ny z chwi­li otwar­cia spad­ku, a tak­że dłu­gi spad­ko­we i ich wy­so­kość we­dług sta­nu z chwi­li otwar­cia spad­ku.

Sa­mo­dziel­ność spo­rzą­dze­nia wy­ka­zu in­wen­ta­rza ozna­cza, że wy­kaz wią­że tyl­ko te­go, kto go spo­rzą­dził. Tak więc każ­dy ze spad­ko­bier­ców ma obo­wią­zek spła­ca­nia tych dłu­gów spad­ko­wych, któ­re zo­sta­ły umiesz­czo­ne na spo­rzą­dzo­nym przez nie­go wy­kazie. Niem­niej jed­nak, zgod­nie z art. 10313§ 1 k.c., spła­ca­ją­cy dłu­gi nie mo­że za­sła­niać się bra­kiem zna­jo­mo­ści in­ne­go wy­ka­zu in­wen­ta­rza spo­rzą­dzo­ne­go przez in­ne­go upraw­nio­ne­go. Po­wi­nien uzu­peł­nić swój wy­kaz o dłu­gi spad­ko­we, któ­re znaj­du­ją się w in­nym wy­kazie – je­że­li ich wcze­śniej nie uwzględ­nił.

Spo­rzą­dzo­ny wy­kaz jest skła­da­ny w są­dzie al­bo u no­ta­riu­sza. Spad­ko­bier­ca de­cy­du­jąc się na zło­że­nie wy­ka­zu in­wen­ta­rza ma pra­wo wy­bo­ru są­du – al­bo sąd spad­ku (tj. we­dług miej­sca ostat­nie­go za­miesz­ka­nia spad­ko­daw­cy) al­bo sąd, w któ­re­go okrę­gu znaj­du­je się miej­sce za­miesz­ka­nia skła­da­ją­ce­go wy­kaz.

De­cy­zja o odrzu­ce­niu spad­ku al­bo o je­go przy­ję­ciu w od­po­wied­ni spo­sób ma fun­da­men­tal­ne zna­cze­nie dla od­po­wie­dzial­no­ści za dłu­gi spad­ko­we, wo­bec cze­go po­win­na być pod­ję­ta z na­leż­ną roz­wa­gą. Z pew­no­ścią wpro­wa­dze­nie me­cha­ni­zmu, iż w przy­pad­ku nie­zło­że­nia żad­ne­go oświad­cze­nia, spa­dek przyj­mu­je się z do­bro­dziej­stwem in­wen­ta­rza, jest bez­piecz­niej­sze dla spad­ko­bier­ców. Jed­no­cze­śnie umoż­li­wie­nie przy­ję­cia spad­ku w ta­ki spo­sób bez po­trze­by an­ga­żo­wa­nia ko­mor­ni­ka bę­dzie do­dat­ko­wą za­chę­tą do ko­rzy­sta­nia z te­go roz­wią­za­nia.