Zachowek – czym jest i komu przysługuje?

Aleksandra Mazgajska – radca prawny

Nierzadko zdarzają się sytuacje, kiedy z różnych względów spadkodawcy chcą, aby pozostały po ich śmierci majątek odziedziczyli jedynie niektórzy spadkobiercy, a nawet osoby spoza kręgu uprawnionych do dziedziczenia (np. konkubent). W tym celu odpowiednio sporządzają testament sądząc, że skoro w całości majątek ten będzie przypadał w drodze dziedziczenia testamentowego konkretnym osobom, to pozostałym członkom rodziny nic nie będzie się należało. Czy jednak tak jest? Warto przyjrzeć się obowiązującej w polskim systemie prawnym instytucji prawa spadkowego jaką jest zachowek.

Zachowek – na czym polega i czym jest?

Można powiedzieć, że zachowek stanowi pewnego rodzaju formę zabezpieczenia sytuacji majątkowej najbliższych krewnych spadkodawcy, gdyby ten rozporządził majątkiem w sposób dla nich krzywdzący. Przykładowo, gdyby spadkodawca pozostawił w testamencie majątek tylko jednemu dziecku z pomięciem pozostałych albo gdyby rozdysponował majątek za życia poprzez dokonanie darowizn wartościowych składników majątku (np. nieruchomości, pieniędzy) na rzecz niektórych spadkobierców lub innych osób. 

Zachowek jest ułamkiem wartości udziału spadkowego, który by przypadał uprawnionemu do zachowku przy dziedziczeniu ustawowym. Zachowek ma postać pieniężną. Stanowi roszczenie o zapłatę określonej kwoty pieniężnej. Warto przy tym dodać, że nie można domagać się tytułem zachowku wydania określonych rzeczy/ przedmiotów wchodzących w skład spadku.

Zachowek – dla kogo?

Zachowek należy się najbliższym członkom rodziny, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Są to zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Trzeba pamiętać, że zachowek będzie przysługiwał rodzicom spadkodawcy, w sytuacji gdy spadkodawca nie miał dzieci. Dopiero wówczas rodzice dziedziczyliby z ustawy.

Komu zachowek się nie należy?

Zachowek nie będzie przysługiwał m.in.:

• osobom spoza ustawowo określonej grupy najbliższych członków rodziny, w tym np. rodzeństwu spadkodawcy i dzieciom rodzeństwa spadkodawcy, czy dziadkom spadkodawcy nawet gdyby łączyła ich silna więź emocjonalna ze zmarłym
• osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę
• osobom uznanym przez sąd za niegodnych dziedziczenia
• osobom, które zrzekły się dziedziczenia
• osobom, które odrzuciły spadek.

Jak obliczyć zachowek?

Zasadniczo osobie uprawnionej do zachowku należy się 1/2 wartości udziału spadkowego, który by jej przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli jednak uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, wówczas zachowek będzie wynosił 2/3 wartości tego udziału.

Przy obliczaniu udziału spadkowego trzeba uwzględnić osoby uznane przez sąd za niegodne dziedziczenia oraz osoby, które spadek odrzuciły. Nie uwzględnia się natomiast osób, które zostały wydziedziczone albo zrzekły się dziedziczenia.

Podsumowując, prawo do zachowku przysługuje zasadniczo najbliższym członkom rodziny spadkodawcy. Jeżeli spadkodawca za życia dokonał działań mających na celu pominięcie krewnych w kontekście dziedziczenia, będą oni mogli skorzystać z uprawnień jakie daje im zachowek. Z założenia bowiem instytucja zachowku ma chronić pod kątem majątkowym bliskich spadkodawcy. Najogólniej przyjmuje się, że spadkodawca powinien swoim krewnym pozostawić po śmierci pewną część swojego majątku.