Testament pacjenta

W po­przed­nim nu­me­rze „Biu­le­ty­nu WIL” po­świę­ci­li­śmy Pra­wo w pi­guł­ce pra­wu pa­cjen­ta do po­sza­no­wa­nia in­tym­no­ści i god­no­ści. Obej­mu­je ono, jak wska­zu­je art. 20 ust. 1 usta­wy o pra­wach pa­cjen­ta i Rzecz­ni­ku Praw Pa­cjen­ta, ta­k- że pra­wo do umie­ra­nia w spo­ko­ju i god­no­ści. Rów­nież w świe­tle Ko­dek­su ety­ki le­kar­skiej le­karz po­wi­nien do­ło­żyć wszel­kich sta­rań, by za­pew­nić cho­re­mu hu­ma­ni­tar­ną opie­kę ter­mi­nal­ną i god­ne wa­run­ki umie­ra­nia. Le­karz wi­nien do koń­ca ła­go­dzić cier­pie­nia cho­rych w sta­nach ter­mi­nal­nych i utrzy­my­wać, w mia­rę moż­li­wo­ści, ja­kość koń­czą­ce­go się ży­cia (art. 30). W tym kon­tek­ście szcze­gól­ne obo­wiąz­ki spo­czy­wa­ją też na podmio­cie lecz­ni­czym wy­ko­nu­ją­cym dzia­łal­ność lecz­ni­czą w ro­dza­ju sta­cjo­nar­ne i ca­ło­do­bo­we świad­cze­nia zdro­wot­ne, któ­ry w ra­zie po­gor­sze­nia się sta­nu zdro­wia pa­cjen­ta, po­wo­du­ją­ce­go za­gro­że­nie ży­cia lub w ra­zie je­go śmier­ci, obo­wią­za­ny jest nie­zwłocz­nie za­wia­do­mić wska­za­ną przez pa­cjen­ta oso­bę lub in­sty­tu­cję, lub przed­sta­wi­cie­la usta­wo­we­go (art. 28 ust. 1 pkt 1 usta­wy o dzia­łal­no­ści lecz­ni­czej).

Jest oczy­wi­ste, że le­karz w prak­ty­ce za­wo­do­wej czę­sto spo­ty­ka się z sy­tu­acja­mi za­gro­że­nia ży­cia pa­cjen­ta. Jak wy­ni­ka z przy­wo­ła­nych prze­pi­sów, pa­cjent ta­ki po­wi­nien zo­stać oto­czo­ny szcze­gól­ną opie­ką. By­wa, że czło­wiek za­sko­czo­ny na­głym za­gro­że­niem dla swe­go ży­cia, pra­gnie w try­bie pil­nym, nie­stan­dar­do­wym upo­rząd­ko­wać swo­je spra­wy ro­dzin­ne i ma­jąt­ko­we, za­bez­pie­czyć bli­skich. Mo­że się zda­rzyć, że pa­cjent zwró­ci się do le­karza z proś­bą o umoż­li­wie­nie mu spo­rzą­dze­nia te­sta­men­tu. War­to za­tem mieć świa­do­mość re­gu­la­cji praw­nych do­ty­czą­cych tej pro­ble­ma­ty­ki – jej wła­śnie po­świę­ca­my ni­niej­szy ar­ty­kuł.

Za­sa­dy dzie­dzi­cze­nia te­sta­men­to­we­go, ja­ko ele­ment pra­wa spad­ko­we­go, wy­ra­żo­ne są w prze­pi­sach ko­dek­su cy­wil­ne­go. Mo­ment śmier­ci (tzw. otwar­cie spad­ku) wy­wie­ra z praw­ne­go punk­tu wi­dze­nia bar­dzo róż­ne, do­nio­słe kon­se­kwen­cje. Z tą chwi­lą, wszyst­kie – co do za­sa­dy – pra­wa i obo­wiąz­ki ma­jąt­ko­we zmar­łe­go prze­cho­dzą na jed­ną lub kil­ka osób (spad­ko­bier­ców). Wy­jąt­kiem jest, że nie na­le­żą do spad­ku pra­wa i obo­wiąz­ki zmar­łe­go ści­śle zwią­za­ne z je­go oso­bą, jak rów­nież pra­wa, któ­re z chwi­lą je­go śmier­ci prze­cho­dzą na ozna­czo­ne oso­by nie­za­leż­nie od te­go, czy są one spad­ko­bier­ca­mi. Spad­ko­bier­cy na­by­wa­ją spa­dek już z chwi­lą otwar­cia spad­ku, au­to­ma­tycz­nie. Póź­niej­sze uzy­ska­nie po­sta­no­wie­nia są­du o stwier­dze­niu na­by­cia spad­ku lub no­ta­rial­ne po­świad­cze­nie dzie­dzi­cze­nia to je­dy­nie do­ku­men­ty for­mal­nie po­świad­cza­ją­ce, że okre­ślo­ne oso­by rze­czy­wi­ście są spad­ko­bier­ca­mi.

Je­że­li zmar­ły nie po­zo­sta­wił te­sta­men­tu, wów­czas dzie­dzi­cze­nie od­by­wa się zgod­nie z re­gu­ła­mi okre­ślo­ny­mi w ko­dek­sie cy­wil­nym (tzw. dzie­dzi­cze­nie usta­wo­we). Spad­ko­daw­ca mo­że jed­nak po­sta­no­wić, że chce roz­po­rzą­dzić swo­im ma­jąt­kiem na wy­pa­dek śmier­ci w in­ny spo­sób ani­że­li prze­wi­du­je to ko­deks cy­wil­ny. Uczy­nić to mo­że je­dy­nie w for­mie te­sta­men­tu. Pol­skie pra­wo nie prze­wi­du­je moż­li­wo­ści spo­rzą­dza­nia tzw. te­sta­men­tów wspól­nych (np. jed­no­cze­śnie przez obo­je mał­żon­ków), a za­tem te­sta­ment mo­że za­wie­rać roz­rzą­dze­nia tyl­ko jed­ne­go spad­ko­daw­cy.

Prze­pi­sy ko­dek­su cy­wil­ne­go sta­no­wią, że w pew­nych przy­pad­kach te­sta­ment, choć zo­stał spo­rzą­dzo­ny przez oso­bę ma­ją­cą peł­ną zdol­ność do czyn­no­ści praw­nych, bę­dzie jed­nak nie­waż­ny. Na­stą­pi to, je­że­li zo­stał on spo­rzą­dzo­ny:

1. w sta­nie wy­łą­cza­ją­cym świa­do­me al­bo swo­bod­ne po­wzię­cie de­cy­zji i wy­ra­że­nie wo­li;
2. pod wpły­wem błę­du uza­sad­nia­ją­ce­go przy­pusz­cze­nie, że gdy­by spad­ko­daw­ca nie dzia­łał pod wpły­wem błę­du, nie spo­rzą­dził­by te­sta­men­tu tej tre­ści;
3. pod wpły­wem groź­by.

Oczy­wi­ście to nie le­karz „a­sy­stu­ją­cy” przy spo­rzą­dze­niu te­sta­men­tu jest upraw­nio­ny do oce­ny, czy za­cho­dzi któ­raś z tych prze­sła­nek. Kwe­stia ta zwy­kle roz­strzy­ga­na jest przez sąd w ra­mach po­stę­po­wa­nia spad­ko­we­go już po śmier­ci, jeże­li ta­ki za­rzut zo­stał­by podnie­sio­ny. Mi­mo to le­karz obec­ny przy spo­rzą­dza­niu te­sta­men­tu mo­że być w ra­mach ta­kiego po­stę­po­wa­nia są­do­we­go prze­słu­chi­wa­ny ja­ko świa­dek, np. co do sta­nu psy­chicz­ne­go, w ja­kim pa­cjent się znaj­do­wał, a za­tem czy cho­ro­ba nie do­pro­wa­dzi­ła do wy­łą­cze­nia świa­do­mo­ści po­dej­mo­wa­nych przez nie­go de­cy­zji.

Ko­deks cy­wil­ny dzie­li te­sta­men­ty na zwy­kłe (naj­czę­ściej spo­ty­ka­ne w prak­ty­ce, np. te­sta­ment wła­sno­ręcz­ny) oraz te­sta­men­ty szcze­gól­ne. Te­sta­men­tom zwy­kłym po­świę­co­na zo­sta­nie ru­bry­ka w ko­lej­nym nu­me­rze „Biu­le­ty­nu WIL”. Dziś chcie­li­by­śmy zwró­cić uwa­gę na je­den z tzw. te­sta­mentów szcze­gól­nych, okre­śla­ny mia­nem te­sta­mentu ust­ne­go.

Zgod­nie z art. 952 ko­dek­su cy­wil­ne­go, je­że­li ist­nie­je oba­wa ry­ch­łej śmier­ci spad­ko­daw­cy al­bo je­że­li wsku­tek szcze­gól­nych oko­licz­no­ści za­cho­wa­nie zwy­kłej for­my te­sta­men­tu jest nie­moż­li­we lub bar­dzo utrud­nio­ne (wy­star­czy za­ist­nie­nie jed­nej z tych dwóch prze­sła­nek), spad­ko­daw­ca mo­że oświad­czyć ostat­nią wo­lę ust­nie przy jed­no­cze­snej obec­no­ści co naj­mniej trzech świad­ków. Treść ta­kie­go te­sta­men­tu mo­że być stwier­dzo­na w ten spo­sób, że je­den ze świad­ków al­bo oso­ba trze­cia (a więc jesz­cze ktoś czwar­ty) spi­sze oświad­cze­nie spad­ko­daw­cy przed upły­wem ro­ku od je­go zło­że­nia, z po­da­niem miej­sca i da­ty oświad­cze­nia oraz miej­sca i da­ty spo­rzą­dze­nia pi­sma, a pi­smo to pod­pi­szą spad­ko­daw­ca i dwa świad­ko­wie al­bo wszy­scy świad­ko­wie. Co jed­nak, je­że­li w tej for­mie treść te­sta­men­tu ust­ne­go nie zo­sta­ła po­twier­dzo­na? Prze­pi­sy prze­wi­du­ją roz­wią­za­nie al­ter­na­tyw­ne. Wy­po­wie­dzia­ną przez spad­ko­daw­cę treść te­sta­men­tu moż­na w cią­gu sze­ściu mie­się­cy od dnia otwar­cia spad­ku (tj. od dnia śmier­ci) stwier­dzić przez zgod­ne ze­zna­nia świad­ków zło­żo­ne przed są­dem. Je­że­li prze­słu­cha­nie jed­ne­go ze świad­ków nie jest moż­li­we lub na­po­ty­ka trud­ne do prze­zwy­cię­że­nia prze­szko­dy, sąd mo­że po­prze­stać na zgod­nych ze­zna­niach dwóch świad­ków.

Sz­cze­gól­ny cha­rak­ter te­sta­men­tu ust­ne­go po­le­ga nie tyl­ko na przed­sta­wio­nej po­wy­żej, utrud­nio­nej pro­ce­du­rze stwier­dza­nia je­go tre­ści. Do­dat­ko­wo je­go sku­tecz­ność jest ogra­ni­czo­na cza­so­wo. Te­sta­ment szcze­gól­ny tra­ci moc z upły­wem sze­ściu mie­się­cy od usta­nia oko­licz­no­ści, któ­re uza­sad­nia­ły nie­za­cho­wa­nie for­my te­sta­men­tu zwy­kłe­go, chy­ba że spad­ko­daw­ca zmarł przed upły­wem te­go ter­mi­nu. Bieg ter­mi­nu ule­ga za­wie­sze­niu przez czas, w cią­gu któ­rego spad­ko­daw­ca nie ma moż­no­ści spo­rzą­dze­nia te­sta­men­tu zwy­kłe­go.

Na­le­ży też zwró­cić uwa­gę, że nie każ­dy mo­że być świad­kiem przy spo­rzą­dza­niu te­sta­men­tu. Prze­pi­sy wy­łą­cza­ją z te­go gro­na oso­by, któ­re nie ma­ją peł­nej zdol­no­ści do czyn­no­ści praw­nych, są nie­wi­do­me, głu­che lub nie­me, nie mo­gą czy­tać i pi­sać, nie wła­da­ją ję­zy­kiem, w któ­rym spad­ko­daw­ca spo­rzą­dza te­sta­ment, bądź któ­re zo­sta­ły ska­za­ne pra­wo­moc­nie wy­ro­kiem są­do­wym za fał­szy­we ze­zna­nia. Ta­kie oso­by w żad­nym wy­pad­ku nie mo­gą być świad­ka­mi – te­sta­ment, któ­rego treść mia­ła­by być po­twier­dza­na przez ta­kie­go świad­ka, bę­dzie nie­waż­ny. Obok po­wyż­szej, tzw. bez­względ­nej, niezdol­no­ści do by­cia świad­kiem prze­pi­sy prze­wi­du­ją tak­że tzw. względ­ną nie­zdol­ność. Otóż nie mo­że być też świad­kiem przy spo­rzą­dza­niu te­sta­men­tu oso­ba, dla któ­rej w te­sta­men­cie zo­sta­ła prze­wi­dzia­na ja­ka­kol­wiek ko­rzyść.

Nie mo­gą być rów­nież świad­ka­mi: mał­żo­nek tej oso­by, jej krew­ni lub po­wi­no­wa­ci pierw­sze­go i dru­gie­go stop­nia oraz oso­by po­zo­sta­ją­ce z nią w sto­sun­ku przy­spo­so­bie­nia. Względ­ny cha­rak­ter niezdol­no­ści ta­kich osób do by­cia świad­ka­mi po­le­ga na tym, że z uwa­gi na ich obec­ność te­sta­ment nie sta­je się nie­waż­ny w ca­ło­ści, nie­waż­ne są tyl­ko te po­sta­no­wie­nia, któ­re przy­spa­rza­ją ko­rzy­ści tej oso­bie, jej mał­żon­ko­wi, krew­nym lub po­wi­no­wa­tym pierw­sze­go lub dru­gie­go stop­nia al­bo oso­bie po­zo­sta­ją­cej z nią w sto­sun­ku przy­spo­so­bie­nia. Jed­nak­że gdy z tre­ści te­sta­men­tu lub z oko­licz­no­ści wy­ni­ka, że bez nie­waż­nego po­sta­no­wie­nia spad­ko­daw­ca nie spo­rzą­dził­by te­sta­men­tu da­nej tre­ści, nie­waż­ny jest ca­ły te­sta­ment. Po­nie­waż w chwi­lach za­gro­że­nia ży­cia pa­cjen­to­wi to­wa­rzy­szy zwy­kle wła­śnie po­wyż­szy krąg osób bli­skich, dlate­go ko­rzyst­niej by­ło­by, aby kto in­ny był for­mal­nie świad­kiem przy spo­rzą­dza­niu te­sta­men­tu. Mo­że się zda­rzyć, że wła­śnie per­so­nel me­dycz­ny zo­sta­nie o to po­pro­szo­ny przez pa­cjen­ta (te­sta­to­ra) oraz je­go ro­dzi­nę.

🠒 Dowiedz się więcej o sporządzaniu testamentów z drugiej części artykułu: Testamenty (ciąg dalszy)